«Ачап чай» (Жадный глухарь)

Сары кӱс келерде, камык куштар кара јыштыҥ јаказына јуулдылар.
Когда пришла желтая осень, множество птиц собралось на краю темной тайги.

Олорго эмиди јылу јер јаар барар ой јеткен.
Им пришло время улетать в теплые края.

Јети кӱнниҥ туркунына јуулып, бой-бойлорын сакыгылап, кыйгырыжып турдылар.
В течение семи дней они собирались, перекрикивались и ждали друг друга.

— Ончозы мында ба? Кӧдӱре јуулган ба? База кем келбеген?
— Все здесь? Все собрались? Кто еще не прилетел?

Анайда јоктожып келерде, јаныс чай јок болды.
Так перекрикиваясь, выяснили, что только глухаря нет.

Мӱркӱт јаш кӱртӱкке чайды барып экел деп, јакылта берди.
Беркут велел молодому тетереву привести глухаря.

Кӱртӱк сыгырып, койу мӧштӱ ӧзӧккӧ једип келди.
Со свистом тетерев достиг густого кедровника.

Кӧрӧр болзо: чай мӧштӧрдиҥ тӧзинде тӱшкен тобого терип, оны сайлап, јыргап јаткан эмтир.
Как оказалось, глухарь жировал — собирал шишки, упавшие с кедров, шелушил их.

— Кӱндӱлӱ најым, чай!
— Дорогой друг, Глухарь!

Бис ончобыс јылу јерге барарга јуулдыс.
Мы все собрались чтобы отправиться в теплые края.

Слерди јетинчи кӱн сакып јадыс.
Ждем вас седьмой день.

— Је, је, тегин јерге калакташпагар!
— Ну, ну, не надо шуметь на пустом месте!

Јылу јерге барага меҥдеш јок.
Не надо торопиться отправиться в теплые края.

Мындагы кузуктыҥ кӧбизин кӧр!
Посмотри сколько в этих местах шишки!

Андый кӧп курсакты таштап ийеле, канайып баратан?
Как можно улететь, оставив такое количество еды?

Кӱртӱк ойто кара јыштыҥ јаказына једип келди.
Тетерев снова прилетел на край темной тайги.

— Чай кузук чертип отуры, учарга бир де меҥдеп турганы јок — деп, кӱртӱк мӱркӱтке айтты.
— Глухарь щёлкает орехи, улетать нисколько не торопиться — сказал глухарь беркуту.

Экинчи катап мӱркӱт тӱрген учушту карчаганы ийди.
Второй раз беркут отправил быстрокрылого ястреба.

Карчага јаан јышка једеле, теҥери тӱбинеҥ кӧрӱп турар болзо, чай јоон мӧштиҥ тӧзиде кузук четип, чокыжын тазырадып-кыјырадып отурды.
Ястреб добравшись до большой тайги, посмотрел с глубины неба и увидел, что глухарь сидит под толстым кедром щёлкает-хрустит клювом — ест орехи.

— Ой, чай, јылу јер барар ой јеткен!
— Ой, глухарь пришло время лететь в теплые края!

— Болор, болор, тегин јерге меҥдебегер! — чай кајырадып чыкты. — Соҥдобозыс. Узак јорыкка баргалакта, эмеш ажанып аблбай.
— Хватит, хватит, не спешите понапрасну! — вылез глухарь — Не будем торопиться. Перед длинной дорогой нужно немного подкрепиться.

Адакы учында мӱркӱт ачынала, канча куштарды баштап, јылу јерди кӧстӧп, учып ийди.
В конце концов беркут рассердился, собрал собравшихся птиц и полетел, высматривая теплые каря.

Чай дезе кузукты база јети кӱн чертти. Сегизинчи кӱнде јаан ӱшкӱрип ийеле, чокыжын канадына јазап арчып алды.
Глухарь еще семь дней щёлкал орехи. На восьмой день тяжело вздохнул, вытер клюв о крыло.

— Јок, ончо кузукты јиирге кӱч јетпес эмтир — деп, чай бойына айдынды. — Тийиҥдерге артырбаганча болбос.
— Нет, съесть все орехи не хватить сил, придётся оставить белкам — сказал себе глухарь.

Ол кара јыштыҥ јаказына учуп келди.
Он прилетел на край темной тайги.

Бу не болгон?
Что здесь случилось?

Мӧштӧрдиҥ бӱри ончозы јерге тӧгӱлип калган, будактар куу шыйдым сыгырыжып тургулары.
Хвоя кедров вся осыпалась на землю, голые ветви свистят на ветру.

Ол кайткан дезе, канча куштар чайды јарым айга сакып отурала, ӱзе јигилеп салган эмтир.
Оказывалось, это птицы объели ветки, когда полмесяца ждали глухаря.

Агаштардын тӧзин кӧрӧр болзо, торт ло кар ошкош апагаш.
А подножья деревьев как стали белыми-белыми, словно покрытые снегом.

Онызы не дезе, он тӧрт кӱнге канча куштар чайды сакып отурала, канча јуҥын тӧккӧн эмтир.
Оказалось, что это собравшиеся птицы за 14 дней усыпали землю своим пухом, пока ждали глухарая.

Чай ачу-корон ыйлады, чокыжын кыјыратты.
Глухарь горячо и горько заплакал, скрипя клювом.

Ол тӧккӧн изӱ јаштан улам чайдын кӧзи эбиреде кызарып калды.
От слез покраснели у глухаря глаза и брови.

Названия птиц на алтайском языке
Мӱркӱт — беркут
Кӱртӱк — тетерев
Карчага — ястреб